Hamıya məlumdur ki, dünyanın gələcəyi və rifahı üçün ən əsas amil sülhdür. Amma buna baxmayaraq, son illərdə münaqişə və müharibə ocaqlarının sayı artmağa davam edir. Belə bir vaxtda münaqişə tərəflərinin qarşılıqlı etimadına və ümumilikdə sülhə necə nail olmaq olar? 

Kitabıstanın konsepsiyasında təsbit olunan bəşəri dəyərlərdən biri də sülh olduğu üçün sülh və dialoq təcrübələri, dayanıqlı sülhə nail olunması üçün yollar, ümumilikdə sülhə dair məlumatlılığın artırılması mövzusunda tədqiqatlarımızı genişləndirməyə qərar verdik. Həmçinin  bu sahədə aparılmış tədqiqatların nəticələri və aparılmalı olan tədqiqatlar barədə fikirləri cəmiyyətə təqdim etmək üçün sülhün zərurəti mövzusunda müsahibələrə başladıq.

Təcrübələr göstərir ki, dayanıqlı sülh üçün əsas şərtlərdən biri münaqişələrdə vasitəçilik rolunu götürmüş tərəfin neytral olmasıdır. Çünki yalnız tərəfsizlik ədalətlilik prinsipini təmin edə bilər. 

Buna görə də sülh mövzusunda ilk müsahibimiz iki əsrdir öz tərəfsizliyinə sadiq qalmış İsveçrə Konfederasiyasında yerləşən sülh tədqiqatı institutu “Swisspeace”in direktoru Loran Qudşeldir. İsveçrədə fəaliyyət göstərən tətbiqyönümlü sülh tədqiqatı institutu "Swisspeace"in məqsədi İsveçrə və beynəlxalq aktorların dəstəyi ilə münaqişələrin qarşısının alınması və konfliktin transformasiyasının təkmilləşdirilməsinə töhfə verməkdir.

Qeyd edək ki, Loran Qudşel Bazel Universitetinin siyasi elmlər üzrə professoru olmaqla yanaşı, ABŞ-nin Harvard və Kolumbiya universitetlərinin ziyarətçi professoru olub. O, həmçinin 2003-2004-cü illərdə İsveçrə xarici işlər nazirinin siyasi məsələlər üzrə müşaviri vəzifəsində çalışıb.

“Swisspeace”in direktoru professor Loran Qudşelin Kitabıstana eksklüziv müsahibəsini təqdim edirik.

- Hörmətli professor Loran, müsahibə təklifimizi qəbul etdiyiniz üçün sizə təşəkkür edirəm. Siz neytral İsveçrənin sülh sahəsində fəaliyyət göstərən nüfuzlu institularından biri "Swisspeace"in rəhbərisiniz və hesab edirəm ki, hazırda dünyada donmuş münaqişələrin yenidən alovlanması, münaqişə ocaqlarının coğrafiyasının genişlənməsi fonunda sizinlə söhbətimiz sülh və dialoqun önəmini çatdırmaq baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Buna görə də söhbətimizə “Swisspeace”in yaranma tarixindən başlasaq, daha faydalı olar.

1988-ci ildə Bern Universitetində əsası qoyulan “Swisspeace” hansı zərurətdən yaranıb və son 35 ildə sülh və dialoqun təşviqi istiqamətində nələrə nail olub?

- İlk növbədə bu müsahibədə məni qonağınız kimi qəbul etdiyiniz üçün təşəkkür edirəm. Onu əlavə etməliyəm ki, mən artıq xeyli müddətdir “Swisspeace”dəyəm. Ancaq 1988-ci ildə orada olmamışam. İndi sizə deyəcəklərim dostlarımın, həmkarlarımın danışdıqlarına və yazdıqlarına əsaslanır. 1988-ci ildə “Swisspeace” Fondunun yaradılması ideyası, əslində, daha əvvəl var idi. Bu ideya Şərq bloku ilə Qərb bloku arasında hələ də qarşılıqlı çəkindirmə siyasətinin olduğu, onların müvafiq olaraq "İlk zərbə" və "İkinci zərbə" doktrinalarına malik olduqları, xüsusilə, əhəmiyyətli nüvə arsenalları təhlükəsinin mövcud olduğu bir vaxt, demək olar ki, Soyuq müharibənin ortasında yaranmışdı. O dövrdə Qərbi Avropa ölkələrində dominant siyasi görüntünün altında belə bir fikir var idi ki, Avropada, Qərbi Avropada, həmçinin Şərqi Avropada xalqın mövcudluğuna bu real və aşkar təhlükəyə görə bütün bunların necə baş verdiyini və mövcud dilemmadan hansı mümkün çıxış yollarının olduğunu daha yaxşı başa düşmək üçün yollar, cəhdlər olmalıdır. Bu səbəbdən əsasən Almaniyada və Skandinaviya ölkələrində ilk sülh tədqiqatı institutları yaradıldı. Nəhayət, 1988-ci ildə İsveçrədə. Yəqin siz də bilirsiniz ki, İsveçrə bəzən bir işi daha uzun müddətə görür və sonra digərlərindən daha yaxşı olduğunu iddia edir. “Swisspeace”də bunun belə olub-olmadığından əmin deyiləm (Gülür - red.). Ancaq ən azı “Swisspeace” 1988-ci ildə ölkənin sülh və xarici siyasətinin formalaşmasına kömək etmək ambisiyası və nizamnamə ilə müəyyən edilmiş öhdəliklə yaradılıb. Təşkilatın o vaxtdan bəri gördüyü iş də budur. O, çox kiçik bir təşkilat kimi fəaliyyətə başlamışdı, ancaq ümumi məqsəd eyni qalır. Bu o deməkdir ki, biz tədqiqat və təcrübə ilə bağlı fəaliyyətləri ən ahəngdar və sinergetik şəkildə birləşdiririk.Yəni biz tədqiqatı bir növ fantastik, ayrı bir fəaliyyət kimi, dünyanın bütün biliklərini tapdığımız, tətbiqatçıları isə öz müdrikliyimizə inandırdığımız bir fəaliyyət kimi görmürük. Daha çox biz tədqiqat üçün ilhamımızı təcrübədən, sülh layihələri və sülh proqramlarında əldə etdiyimiz təcrübələrdən alırıq, boşluqları tapmağa çalışırıq və sonra bunları tədqiqata çeviririk. Beləliklə, tədqiqatımız sülh siyasətinin və sülh quruculuğu təcrübələrinin təkmilləşdirilməsinə töhfə vermək məqsədi daşıyır.

- Məşhur ingiliz yazıçı Herbert Uells “Yeni dünya nizamı” kitabında qeyd edir ki, müharibənin aradan qaldırılması üçün bugünədək çoxlu bəyanatlar vermişik və müqavilələr imzalamışıq. Ancaq həqiqətən də sülhə nail olmaq istəyiriksə, ödəməli olduğumuz bədəl və etməli olduğumuzu şeylər var. Görünür, 70 il əvvəl səsləndirilən bu fikir hələ də aktualdır. Sizcə, dövlətlər, beynəxalq təşkilatlar və fərdlər sülhün bərpası və dayanıqlılığı ilə bağlı nəyi gözdən qaçırırlar ki, bu problem hələ də qalmaqdadır?

- İcazə verin, mənə görə, nəyin gözdən qaçırılmadığını deməklə başlayım və sonra sualınıza keçim. Çünki bilirsiniz ki, insanlar nə edirsə etsinlər, uğursuzluqları və laokoonları göstərmək, nailiyyətləri isə unutmaq həmişə daha asandır. Beynəlxalq siyasi nizamın fəaliyyəti ilə əlaqəli beynəlxalq normalar, dəyərlər, xüsusən, insan hüquqları və insanların mübadilə, əməkdaşlıq, müdafiəsi imkanları vasitəsilə insana, eləcə də beynəlxalq təşkilatların yaradılması, beynəlxalq hüququn möhkəmləndirilməsinə aid edilən dəyərlər istiqamətində çox şey əldə olunub. Bununla belə, aydındır ki, bu, nə bir xətt üzrə, nə də tək şəkildə inkişaf edən bir şey idi. Bu o mənaya gəlir ki, dominant beynəlxalq strukturlar, gücyönümlü strukturlar, həmçinin dünya hökuməti və hər şeyi ehtiva edən gücün olmadığı şəraitdə gücyönümlü aktorlar olaraq dövlətlərin bir davranışı dayandırıb, başqa cür davranmağa başlamasının səbəbi qeyd etdiyim nailiyyətlər deyil. Düzdür, onlar müəyyən cəhətlərdən məhdudlaşdırılıb və müəyyən praktikalar da dəyişib. Bayaq qeyd etdiklərim, bütün bu nailiyyətlər yalnız ona görə mümkün olub ki, dövlətlər - məhz bu gün bəzi problemləri yaradan dövlətlər bir nöqtədə bu nailiyyətlərin əldə olunmasında iştirak etmək və buna yardım etməyə razılaşıb. Ancaq digər tərəfdən, onlar olduğu kimi qalır. Beləliklə, əgər belə adlandırmaq olarsa, iki paralel dünyamız var. Məsələnin müsbət, mütərəqqi, inkişaf aspekti və hələ də güc siyasətinin davam etdiyi, xüsusən, böyük dövlətlərin hər şeyi tək başına edə biləcəyini düşündüyü köhnə dünyamız var. Bu iki dünya birlikdə mövcudur və bəlkə də bəzən biz bu ikinci, köhnə dünyanın hələ də var olduğunu unuduruq. Buna əlavə olaraq, qlobal, həm də bir az tənqidi düşünərək deyə bilərəm ki, bütünlükdə bu təşəbbüsdə, bütün bu macəralarda - istər bunun başlanğıcını İkinci Dünya müharibəsinin sona çatdığı 1945-ci ildən, istərsə də Soyuq müharibənin sona çatdığı 1989-cu ildən hesablayın - dominantlıq edən o zamanlar geniş miqyasda dominant olan Qərbi Qlobal Şimal dövlətləri idi. Başqa dövlətlər, başqa cəmiyyətlər və fərdlər də, yəqin ki, bu inkişafı müəyyən dərəcədə, bəlkə də düşündüyümüzdən də çox dəstəkləsələr də, eyni dərəcədə onun tərkib hissəsi olmayıblar. Beləliklə, mütərəqqi yeni nizam həmişə ola biləcəyi qədər inklüziv və çoxçalarlı şəkildə inkişaf etmirdi.

- Cavabınızda da qeyd etdiyiniz kimi, təbii ki, BMT daxil olmaqla dünyada sülhü təşviq etmək sahəsində çox sayda qurum fəaliyyət göstərir. Onlar münaqişələrin həlli, tərəflər arasında dialoq, humanitar yardım və s. sahələrdə doğrudan da böyük irəliləyişlərə nail olub. Amma bu gün biz dünyada baş verənlərə nəzər yetirdikdə İkinci Dünya müharibəsinin əvvəllərindəki tendensiyaları yenidən görmüş oluruq. Yenidən imperialist ambisiyalar irəli sürülür, militarizm təşviq edilir, universal hüquqlar boğulur. Əslində, ölkələr və beynəlxalq təşkilatlar sülhün təminatı istiqamətində fəaliyyət göstərsələr də, fərdlərin, yəni sadə insanların da sülhün təmin olunması prosesinə cəlb olunması, fikrimcə, vacibdir. Siz fərdlərin sülh prosesindəki iştirakçılığını necə görürsünüz?

- Fərdlər həlledicidir. Çünki bütün bu səyləri həyata keçirən - düşünən, nəticəyə gələn, hərəkət edən insan kimi - fərdlərdir. Beləliklə, mən fərdlərin həlledici olduğunu deyərkən mənim, Loranın münaqişə yerinə gedib yüksək səslə sülhə çağırış etməli olduğunu nəzərdə tutmuram. Lakin mən bir fərd olaraq “Swisspeace” kimi bir təşkilatda iştirak etməyə qərar verə bilərəm, diplomat ola bilərdim və ya QHT fəalı da ola bilərdim, müvafiq cinayət məhkəməsində hakim ola bilərdim və hətta həssas kontekstlərdə korporativ sosial məsuliyyət hissinə və yaxşı korporativ davranışa sahib iş adamı da ola bilərdim. Beləliklə, mənim davranış tərzim, mənim düşüncə tərzim, dəyər strukturumun necə olduğu çox vacibdir. Bütün bu qurumlar, bütün bu fəaliyyətlər yalnız insanların sayəsində mövcuddur və müxtəlif mövqelərə sahib insanlar onlara təsir göstərirlər.

- Tarixdə görmüşük, hətta bu gün də görürük ki, müharibə ritorikasından istifadə edənlər və militarizmi təşviq edənlər qadınların idarəetmədə və qərarvermədə iştirakının əleyhinə olublar. Halbuki münaqişələrdən ən çox əziyyət çəkən qadınlar və uşaqlardır. “Swisspeace” münaqişələrin qarşısının effektiv şəkildə alınması və davamlı sülh istiqamətində qadınların roluna dair də araşdırmalar aparır. Apardığınız tədqiqata əsasən, konflikt və postkonflikt dövrlərində qadınların sülhün davamlılığı prosesindəki rolu nə olmalıdır?

- İnsan fəaliyyətinin bütün digər sahələrində olduğu kimi, məncə, qadınların kişilərlə bərabər və ya ondan üstün, mühüm rol oynaması çox vacibdir. Onlar təkcə iştirak etməməlidirlər, onlara öz baxışlarına, dəyərlərinə və rol anlayışlarına uyğun olaraq bu fəaliyyətləri formalaşdırmaq imkanı verilməlidir. Bundan əlavə, fəaliyyət məzmununa gəlincə... Amma açıq şəkildə bu ikisi arasında əlaqə var, çünki bu kimi fəaliyyətlərdə daha çox qadın iştirak edirsə, fəaliyyətin mahiyyətinə də daha çox təsir göstərirlər... Siz müharibədə qadın və uşaqların çəkdiyi əziyyətləri qeyd etdiniz. Bu, aşkar faktordur. Təəssüf ki, biz bunu indi həm İsrail və Fələstində, həm də Ukraynada, Ukrayna ilə Rusiya arasındakı müharibədə müşahidə edə bilərik. Mülki əhalinin iztirablarının qarşısını almağa, xüsusən, insanların şəxsi həyatına, səhiyyə institutlarına hörmətlə yanaşmaqla bağlı bütün səylərdə bunu da ciddi şəkildə nəzərə almaq lazımdır. Bütün bunlar əsasən beynəlxalq humanitar hüququn prinsiplərinə aiddir və bu prinsiplər gözlənildiyi kimi tətbiq olunarsa, mülki əhali arasında itkilər və iztirabların əksər hissəsinin qarşısını alar. İndi bunun ötəsinə keçsək, sülh tədqiqatları sahəsində gender obyektivliyinin tətbiqinin əlavə dəyərini göstərən çox mühüm araşdırmalar var. Beləliklə, cəmiyyətlərin fəaliyyətinə, xüsusən, müxtəlif gender rolları və güc asimmetriyaları arasındakı kəsişmələrə və fərqlərə daha dərindən baxmaq gərginliklər və cəmiyyətlərin həssas nöqtələri haqqında yeni baxış bucaqları yarada bilər. Bu gərginliklər artarsa, zorakı ziddiyyətlərin və münaqişələrin, bəlkə də müharibənin başlanmasında rol oynaya bilər. Başqa sözlə, münaqişənin qarşısının alınması ilə bağlı tədqiqatlarda gender obyektivliyi cəhətdən daha substantiv yanaşmanın olması potensial gərginliklər, onların eskalasiyası haqqında erkən xəbərdarlıq etmək və ümumiyyətlə, müharibənin baş verməsinin qarşısını almaq imkanlarını təkmilləşdirməyə kömək edə bilər.

- “Swisspeace”in fəaliyyətində fokuslandığı 8 əsas proqramdan biri “Keçmişi həll etmək”dir. Bu yanaşmanın dörd sütunu var: bilmək hüququ; ədalət hüququ; təzminat hüququ; bir daha təkrarlanmama zəmanəti. Təəssüf ki, Şərqi Avropa və post-Sovet ölkələri Sovet İttifaqının dağılmasından sonra onun varisindən bu hüquqlara dair zəmanət ala bilmədi. Bu gün bu hüquqların təmin olunmamasının ən bariz nümunələri Gürcüstan və Ukraynanın işğalıdır. Siz bu yanaşmanın uğurlu tətbiqi ilə bağlı hansısa nümunəni bizimlə bölüşə bilərsinizmi?

- Biz sülh alətləri, proqramlar və strategiyalar nöqteyi nəzərindən bir çox model, ən yaxşı təcrübə və konsepsiyalar ilə işləyirik. Siz indi Keçmişi həll etmək və Keçid dövrü ədalətini qeyd etdiniz. Biz bayaq qeyd etdiyim kimi, erkən siyasi xəbərdarlıq mexanizmlərinə və ya vasitəçilik sahəsində ən yaxşı təcrübələrə də nəzər yetirə bilərik. Beləliklə, bunlar təlim, düşünmək, bəlkə də tədqiq etmək üçün istifadə olunan alətlər və anlayışlardır. Ancaq onları praktikada üz-üzə gətirəndə, məncə, onların olduğu kimi tətbiq edildikləri bir vəziyyətin olması ehtimalı azdır. Bu sadəcə gözləntilərlə bağlı diqqətli olmağa çağırışdır. Amma əlbəttə ki, biz də gördüyümüz işlərlə müəyyən təsir göstərməliyik. Dünyada baş verənlərlə əlaqəli bir misal çəkməyimi istəyirsinizsə, Kolumbiyada davam edən və hələ də bitməmiş sülh prosesini qeyd edərdim. Mən müharibəni, onilliklər boyu davam edən, on minlərlə qurbanın olduğu və nəhayət, böyük ölçüdə başa çatan vətəndaş müharibəsini nəzərdə tuturam. Çünki hələ də bütün qruplar sülh prosesində iştirak etmir, lakin iştirakçıların sayı getdikcə artır. Uzun illər ərzində dəstəkləyici yanaşma sərgiləyən müxtəlif aktorların iştirakı ilə müxtəlif ölkələrdə baş tutan bu danışıqların mühüm bir hissəsi kimi, keçmiş cinayətlər və keçmiş iztirabları həll etmək məsələsi, təzminat, həmçinin müxtəlif cəza potensialları, müəyyən dərəcədə amnistiya məsələsi və keçmiş müharibə tərəflərinin reinteqrasiyası çox əhəmiyyətli rol oynadı. Bir neçə il əvvəl Kolumbiya İnqilabçı Silahlı Qüvvələri ilə o vaxtkı hökumət arasında sülh razılaşması ilə bağlı ümumxalq referendumu olanda sülh razılaşması hətta rədd edildi. Təhlillər göstərdi ki, bu sülh sazişinin rədd edilməsinin səbəblərindən biri də bəzi qrupların bu müqavilənin keçmişi həll etməklə bağlı hissələrinin kifayət qədər güclü olmadığını düşünməsidir. Belə ki, keçmiş aktorlara həddən artıq yumşaq davranılırdı. Ora İsveçrə yox, Kolumbiya olduğundan o zaman ikinci referendum keçirmək yox, parlamentin sülh razılaşmasını qəbul etməsinə nail olmaq mümkün idi (gülür - red.). Deyərdim ki, xoşbəxtlikdən. Çünki o vaxtdan bəri baş verənlər çox müsbətdir və irəliləyişlər var. 

Adını dəqiq xatırlamıram, ancaq düşünürəm ki, atəşkəs və barışıq üçün çalışan bir komissiya var idi. Uzun illər idi ki, işləyirdi, arxivləri var idi, çoxlu data və məlumat toplamışdı. Hamını dərhal məhkəməyə çıxarmaq və ya həbs etmək üçün deyil, nə baş verdiyini araşdırıb üzə çıxarmağın mümkünlüyü üçün çalışırdı. Beləliklə, məncə, sonda aktorlar cəza, layiqli cəza və barışıq arasında məqbul olan bir növ tarazlıq tapmağı bacardılar. Hesab edirəm ki, bu, o vaxt həmin cəmiyyət üçün sülh prosesinin tərkib hissəsi kimi mühüm rol oynayan bir nəticə idi. Mən çox istərdim ki, bu, sizin regionunuzda da mümkün olsun. İndi Ukraynadakı vəziyyətə baxsaq, “Swisspeace” hazırda Ukraynada o qədər də çox fəaliyyət göstərmir. Ancaq həyata keçirdiyimiz azsaylı fəaliyyətlərin əksəriyyəti keçmişi həll etmək və keçid dövrü ədaləti mövzuları ilə bağlıdır. Çünki baş verənləri və təəssüf ki, çox da uzaq olmayan gələcəkdə baş verəcəkləri həll etməyə zəmin hazırlamaq üçün biz aktorları yerində dəstəkləməyə, sübutlar və məlumatlar toplamağa çalışırıq. Beləliklə, bu, çox bəsit səslənə bilər, amma inanın ki, Ukraynada çox da uzaq olmayan gələcəkdə baş verməsini ümid etdiyim şeylər üçün çox vacibdir.

- İsveçrə sülhə nail olmaqla bağlı ən uğurlu nümunələrdən biridir, xüsusilə, linqvistik, mədəni və dini müxtəlifliklər nəzərə alındıqda. Amma İsveçrə bu müxtəliflikləri uzlaşdırmağı bacarıb. Deməli, hələ sülh üçün ümid var. Sizcə, birgə yaşayışla bağlı tarixi konfliktləri olan xalqlar İsveçrə nümunəsindən nə öyrənə bilər?

- Mən öz ölkəmi başqalarına nümunə göstərməkdə həmişə bir az ehtiyatlıyam. Çünki xüsusən də nümunələrdən danışarkən əsasən müsbət və ya ürəkaçan tərəfi işıqlandırmağa, digərlərini isə unutmağa meyilli oluruq. Amma icazə verin, indi sizin üçün bir istisna edim (gülür - red.). İsveçrə ilə bağlı müsbət mənada xüsusi hesab etdiyim şey insanların siyasi institutlara olan böyük etimadıdır. Bizim belə bir ənənəmiz, eyni zamanda məsələlərə real yanaşma tərzimiz var ki, hətta insanların çox cüzi əksəriyyəti tərəfindən bir qərar qəbul edilirsə, ona hörmətlə yanaşırıq. Ola bilər ki, bəzi hallarda səslər yenidən hesablansın və s. Amma sonra qəbul olunacaq. Çox həssas məsələlərə toxunsa belə, qəbul olunacaq. Mən təkcə seçkilərdən, bir partiyanın digərinə qalib gəlməsindən danışmıram. Bizdə həmçinin sosial siyasət, müəyyən hərbi layihələrə xərclənən vəsaitlər, təhsil islahatları və s. ilə bağlı siyasi mövzularda da çoxlu referendumlar keçirilir. Bizim güclü debat, iştirakçılıq, həm də rəqib qalib gələndə qəbul etməyə hazır olma ənənəmiz var. Hesab edirəm ki, bu, çox vacib bir aspektdir. Mən demirəm ki, bu, eynilə İsveçrədə olduğu kimi həyata keçirilməlidir. Amma institutlara olan etimad və başqalarının qalib gəlməsini qəbul etməyə hazır olmaq, məncə, müxtəlif yollarla çatıla biləcək mühüm meyarlardır. Vurğulayacağım digər element isə federalizmdir. İsveçrə çox kiçik bir ölkədir və bizdə çoxlu vahidlər var. 9 milyon əhali üçün 26 vahidimiz var. Rusiya, Hindistan, Çin və ya ABŞ kimi bir ölkə buna bənzər quruluşa sahib olsaydı, saysız-hesabsız vahidlər olardı (gülür - red.). Amma prinsip odur ki, siz qərar qəbul etmək və problemləri müzakirə etmək üçün həddən artıq çox adamı daxil etməyən siyasi vahidlərə sahib olmağa çalışırsınız. Bu, siyasətin icrasına cavabdeh olan şəxslərlə suverenin, yəni xalqın, əhalinin özü arasındakı məsafəni azaldır. Onların arasında ünsiyyəti asanlaşdırır. İkincisi, bu, ölkənin müxtəlif bölgələri arasında həm müəyyən prioritetlər, həm də müəyyən baxışlar - istər təhsil, istər din, istərsə də hər hansı məsələ baxımından fərqlənməyə imkan verir. Bəziləri bunu disfunksional adlandıra bilər. Demək istəyirəm ki, bir neçə il əvvəl İsveçrədə “COVID” pandemiyası zamanı qaydalar bəzən kantondan kantona dəyişirdi. Kənardan baxanda bu, bir az ağılsız səslənirdi, çünki viruslar bir kantonla digəri arasındakı sərhəddə dayanmır. Yenə də bir yerdə restoranlar bağlı, bir yerdə restoranlar açıq olurdu (gülür - red.). Beləliklə, yəqin ki, bu cür məsələlər üçün mümkün olan ən yaxşı həll yolu bu deyildi. Ancaq tarixi fərqlərə, dil fərqlərinə, dini fərqliliklərə baxsaq, bu, bizə böyük çeviklik qazandırır. Düşünürəm ki, birbaşa demokratiya və etimaddan başqa, federalizm, mərkəzsizləşdirmə və bu tip siyasi quruluşa bağlı olan subsidiarlıq, əgər maraq varsa, təqlid edilə biləcək başqa vacib elementlərdir.

- Müharibələrdən sığortalanmaq üçün beynəxlaq təşkilatlar və sülh institutları universal haqlardan yola çıxaraq nə kimi preventiv tədbirlər görə bilər?

- Beynəlxalq hüquq həqiqətən vacibdir. Bu, özünümüdafiə hüququ istisna olmaqla, dövlətlərin bir-birinə qarşı müharibə aparmasının qarşısını alacaq şəkildə nəzərdə tutulub. Bu o deməkdir ki, aqressor olmasa, müharibə də olmayacaq. Bunun hələ tam həyata keçirilmədiyini bilirik, amma hesab edirəm ki, beynəlxalq hüquqda bunun üçün baza var. Bəs beynəlxalq hüququn icrasına kim cavabdehdir? Əsasən, yeganə real qlobal təşkilat olan Birləşmiş Millətlər Təşkilatı var. Bununla belə, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı həmişə hərəkətə keçmir, çünki Birləşmiş Millətlər Təşkilatının tərkibində əsas icraedici orqan olan Təhlükəsizlik Şurası var. Bu Təhlükəsizlik Şurasında veto hüququna malik beş dövlət var: Böyük Britaniya, Fransa, Çin, Rusiya və Amerika Birləşmiş Ştatları. Beləliklə, onlar bu təşkilatın fəaliyyətinin qarşısını ala bilər. Biz indi bunu həm İsrail-Fələstin müharibəsində, həm də Ukrayna müharibəsində müşahidə edirik. Bir tərəfdən etiraf etməliyik ki, bu, həqiqətən böyük dövlətlərin bu təşkilatda iştirakına görə ödədiyimiz bədəldir. Mən Böyük Britaniya və Fransadan danışmıram. Çin, ABŞ və Rusiyanı nəzərdə tuturam. Digər tərəfdən, deməliyəm ki, bəlkə də bu məsələnin öhdəsindən gəlinmiş kimi görülə bilər. Çünki BMT-nin sadəcə seyr etdiyi və sona çatacağına ümid etdiyi müharibələrin sayının getdikcə artması müsbət ssenari deyil. Beləliklə, Birləşmiş Millətlər Təşkilatında bu böyük dövlətlərin təşkilatın hərəkətini dayandırmasını qeyri-mümkün olmasa da, ən azından çətinləşdirmək üçün islahatların aparılması, fikrimcə, atılmalı olan çox mühüm və vacib addımdır.

- Ədalət üçün neytrallıq çox önəmlidir və “Swisspeace” əslində neytral ölkənin sülh tədqiqatı institutudur. Buna görə də sülhü öz fəaliyyətində əsas seçən fərdlər və təşkilatlar üçün “Swisspeace”lə əməkdaşlıq fürsətləri haqqında bilmək əhəmiyyətlidir. Fərdi və institusional səviyyədə “Swisspeace”lə əməkdaşlıq proqramları varmı və bu proqramlar nədən ibarətdir?

- Biz bütün mümkün fəaliyyət tematikaları və tipləri üzrə hər növ əməkdaşlıq proqramlarında şəbəkələrlə işləyirik. Praktiki layihələr üzrə müntəzəm əməkdaşlıqlarımız olur. Biz tenderlərə müraciət edirik, hər yerdə tərəfdaşlarla əməkdaşlıq edərək öz layihə ideyalarımızı inkişaf etdiririk. Mən “hər yerdə” deyərkən onu nəzərdə tuturam ki, həssas regionlarda konflikt tərəflərindən olan tərəfdaşlarımız var. Həm də bu kontekstdə vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün bizimlə əməkdaşlıq edən bu kontekstdən kənar tərəfdaşlarla çalışırıq. Onlayn olaraq mövcud olan illik hesabatlarımızdan birinə baxsanız, hər il üçün tərəfdaşların tam siyahısını görəcəksiniz ki, onlar da olduqca əhəmiyyətli saydadır. Bu praktika səviyyəsindən əlavə araşdırma aparırıq. Fəaliyyətimizin təxminən dörddə bir hissəsini praktik işimiz üçün aktual olan mövzular üzrə təməl tədqiqat təşkil edir. Demək olar ki, bütün bu tədqiqat layihələrində biz ya maliyyə ala bilməyə, ya da həll etmək istədiyimiz məsələlər üçün faydalı olduğunu düşündüyümüzə görə tərəfdaşlarla birgə təkliflər təqdim edirik. Bizim üstünlük verdiyimiz iş üsullarından biri də müvafiq münaqişə kontekstlərindəki təşkilatlarla əməkdaşlıq etməkdir. Çünki biz yüngül futprint yanaşmasına əməl edirik. Buna görə də bizim dünyada ofislərimiz yoxdur. Bizim yeganə ofisimiz İsveçrədə, Bazeldədir və bütün əməkdaşlarımız Bazeldə bizimlə müqavilə əsasında işləyirlər. Lakin onlar çox səyahət edirlər və müəyyən bir kontekstdə ildə bir neçə ay başqa ölkədə olurlar və orada bizim həmişə yerli tərəfdaşlarımız olur. Çox vaxt biz tərəfdaşlığımızı uzun illər davam etdirməyə çalışırıq. Beləliklə, bizim partnyorlarımızla etimada əsaslanan münasibətimiz var. Bizimlə bu partnyorlar vasitəsilə də əlaqə saxlamaq mümkündür. Bundan əlavə, İsveçrə və Avropa səviyyəsində mövcud olan müxtəlif fərdi təqaüdlər də var. Hazırda İsveçrənin Avropa İttifaqı ilə çətin münasibətləri səbəbindən Avropa səviyyəsində bu bir az daha çətindir. Amma əminəm ki, vəziyyət tezliklə düzələcək. Amma İsveçrə səviyyəsində də kifayət qədər proqramlar var. Çox vaxt tələbələr - magistrlər, doktorantlar, postdoktorantlar - proqramlara fərdi şəkildə müraciət edə bilirlər. Lakin İsveçrədə onları qəbul etməyə, onlarla işləməyə hazır olan bir qurumun dəstəyinə ehtiyac var. Beləliklə, Bazel Universitetinin əlaqəli institutu olaraq biz bu proqramların hamısında iştirak edə bilirik. Biz hər kəsi qəbul edə bilmərik, lakin biz həmişə müraciətlərə diqqətlə baxırıq və strateji məqsədlərimizə, prioritetlərimizə uyğun olaraq, mümkün olduqda, dəstək verməyə hazırıq.

- Son olaraq sizə Kitabıstanın ənənəvi sualını ünvanlamaq istərdim. Oxucularımıza və izləyicilərimizə oxumaları üçün hansı kitabı məsləhət görərdiniz?

- Ən çətin sual budur (gülür - red.). Bayram günlərində Eva Menassenin “Vyana” adlı kitabını oxuyurdum. O, Berlində yaşayan avstriyalı yazıçıdır. “Vyana” onun ailə hekayəsidir. Hekayə Birinci Dünya müharibəsinin sonundan başlayır və bu günə qədər davam edir. Kitab keçmiş Avstriya-Macarıstan imperiyasındakı böyük, müxtəlifliyə sahib, xaotik, münaqişəli bir ailənin bu günə qədərki vəziyyətini göstərir. O, həm də insanların ciddi qəbul etmədikləri müddətcə bir çox ziddiyyətlər və fərqlilikləri əsasən konstruktiv şəkildə həll etməsinin necə mümkün olduğunu göstərir. Bu kitabın ingilis dilinə tərcümə olunub-olunmadığına tam əmin deyiləm, amma ola bilsin ki, tərcümə olunub. Əks təqdirdə, bəlkə bu müsahibəni görən insanların bəziləri də almanca bilir və almanca oxuyacaqlar.

- Cavablarınıza və bu məlumatlandırıcı müsahibəyə görə çox sağ olun.

- Buyurun.

Mələk Hacıyeva

15.01.2024