İsveç dünyada ilk dəfə öz konstitusiyasında mətbuat azadlığını təsbit edib və hazırda Dünya Mətbuat Azadlığı İndeksində ilk beşlikdə yer alır.
Ölkə mətbuat azadlığı sahəsində bu inkişafa necə nail olub və nailiyyətlərini necə qoruyub saxlayır?
İsveç Jurnalistlər İttifaqının prezidenti Ulrika Hüllertlə mətbuat azadlığının qorunması, dezinformasiya və propaqandaya qarşı mübarizədə jurnalistlərin rolu, süni intellektin yaratdığı çağırışlar və media savadlılığına dair mövzular ətrafında maraqlı söhbət etdik.

Sizə xanım Ulrika Hüllertin Kitabıstana eksklüziv müsahibəsini təqdim edirik.

- Xanım Ulrika Hüllert, hər şeydən əvvəl vaxt ayırdığınız və “KitabistanvsDisInfo” təşəbbüsünə müsahibə verdiyiniz üçün sizə çox təşəkkür edirik. Dünyada mətbuat azadlığının gerilədiyi, jurnalistlərin və ifadə azadlığının açıq təhdidlərə məruz qaldığı bir vaxtda bu söhbəti aparmaq, İsveçin mətbuat və ifadə azadlığı modelini müzakirə etmək çox önəmlidir. Əminəm ki, bu müsahibə auditoriyamız üçün dəyərli bir mənbə olacaq. Çünki İsveç 1766-cı ildə mətbuat azadlığını konstitusiyasında təsbit edən ilk ölkə olub. Bu o dövr üçün çox proqressiv bir addım idi. İndi isə İsveç Dünya Mətbuat Azadlığı İndeksində ilk beşlikdə yer alır.
Bir çox digər ölkələrdən fərqli olaraq, necə olub ki, İsveçdə mətbuat azadlığı üç əsr ərzində sadəcə kağız üzərində bir konstitusiya maddəsi olaraq qalmayıb, eyni zamanda uğurlu şəkildə qorunub saxlanıb və praktikada tətbiq olunub?

- Bəli, bu böyük bir sualdır, çünki bunun çox sayda fərqli cavabları ola bilər. Belə ki, biz İsveçdə görürük ki, yeni qanunlar cəmiyyəti daha qapalı hala gətirir, amma digər ölkələrlə müqayisədə, əlbəttə ki, bura çox açıqdır. Bizdə çox açıq bir cəmiyyət var və belə bir ənənə var ki, cəmiyyətdəki bütün proseslər hər kəs üçün açıq olmalıdır, təkcə jurnalistlər üçün yox. İsveçdə yaşayan hər kəsin qərarvermələrdə iştirak etmək imkanı olmalıdır. Yaxud da əgər cəmiyyətin başqa bir sahəsində baş verən bir proses varsa, o zaman həmin qərarlarda iştirak etmək imkanı olmalıdır. Bu, çox uzun tarixə sahib bir ənənədir. Amma əlbəttə ki, bizdə də yanlış istiqamətə atılan kiçik addımlar var. Həmkarlar ittifaqı olaraq biz, həmçinin digər mətbuat azadlığı təşkilatları bu məsələləri qeyd edirik, bu haqda müzakirə aparırıq və fikir formalaşdırmağa çalışırıq.
Mən elə keçən həftə bir jurnalistlə söhbət edirdim. O, cinayətkarları və kriminal sahəni işıqlandırır. Elə qanunlar var ki, onun mənbələrlə əlaqə saxlamasını və ya onları qorumasını çətinləşdirəcək. Bu ona görə edilir ki, polis işini görmək üçün daha çox vasitəyə sahib olsun. Amma bu, jurnalistlərin işinə də çox təsir edir. Eyni zamanda bir təklif də var ki, əgər polis istintaq aparırsa, bu istintaq daha uzun müddət gizli saxlanılsın. Bunun da jurnalistikaya təsirləri olacaq. Bu kiçik bir addımdır, amma çox ciddi problemdir. Çünki biz dünya üzrə ilk beşlikdə olsaq belə, orada ona görə qala bilirik ki, mətbuat azadlığının səviyyəsi hər yerdə aşağı düşür. Ona görə biz daim çalışmalıyıq ki, vəziyyət daha da yaxşı olsun, çünki hal-hazırda belə deyil.
Sizin sualınıza gəldikdə, siz daha çox bunun praktikada necə işlədiyini eşitmək istəyirsiniz?

- Bəli.

- İsveçdə digər ölkələrdən fərqli bir sistemimiz var. Çünki burada bir jurnalist kimi əgər mənim məqaləm yayımlanarsa, onun məsuliyyətini mən yox, redaktor daşıyır. Bu isə böyük bir fərqdir. Bunun səbəbi odur ki, jurnalist olaraq sən yazdığın və ya dərc etdiyin və sair bu kimi şeylərdən qorxmamalısan. Bu, İsveçə xas bir yanaşmadır. Bizdə medianın nəyi dərc edə biləcəyi ilə bağlı çox sayda qanun yoxdur. Konstitusiyada mətbuat azadlığının çox geniş şəkildə təmin olunması təsbit olunub. Hətta reallığa uyğun olmayan məlumatların, yaxud başqa şəxs tərəfindən deyilsə, qanunsuz sayılacaq məlumatların mediada yayımlanmasına icazə verilir. Yəni mediada daha çox şey demək mümkündür. Bu da çox önəmli bir məsələdir.
Nəyi dərc etməyə icazə olduğuna dair sərt qanunlar əvəzinə, bizdə özünü tənzimləyən bir sistem var. İsveçdə buna Media Ombudsmanı deyilir. Belə ki, əgər bir fərd olaraq hiss edirsinizsə ki, media sizin üçün zərərli olan bir şey yayımlayıb, o zaman Media Ombudsmanına müraciət edə bilərsiniz və deyə bilərsiniz ki, bu düzgün deyil. Bunun qanunlar yox, etik baxımdan doğru və ya yanlış olduğunu araşdırmaq üçün onların bir proseduru var. Çünki önəmli olan medianın yayımladığı şeylərin çox geniş çərçivəyə sahib olmasıdır. Əgər media və redaksiyalar öz üzərlərinə ciddi məsuliyyət götürürlərsə, bu yolla medianın necə fəaliyyət göstərə biləcəyinə dair sərt qanunlardan xilas olurlar.
Amma media orqanları bu özünü tənzimləmə sistemində iştirak edib-etməməyə özləri qərar verir. Bizdə bu sistemə daxil olmayan media qurumları və qəzetlər də var. Bu isə sistemimizin zəif tərəfidir. Amma bizdə bunun belə olmasının məqsədi mətbuat və ifadə azadlığını qorumaqdır.

- İsveç Jurnalistlər Assosiasiyası 1901-ci ildə yaradılıb və eyni zamanda jurnalistlər üçün həmkarlar ittifaqı funksiyasını da yerinə yetirir. Rəqəmsal platformaların, sosial medianın və süni intellektin sürətlə yüksəldiyi bir dövrdə İsveçdə jurnalistlərin və media qurumlarının qarşılaşdığı əsas çətinliklər nələrdir və bu çətinliklərin öhdəsindən gəlmək üçün assosiasiya hansı işləri görür?

- Biz jurnalist olaraq texnologiyanın bu qədər sürətlə inkişaf etdiyi bir cəmiyyətdə etik və düzgün şəkildə necə fəaliyyət göstərilə biləcəyi məsələsi ətrafında çox çalışmışıq. Düşünürəm ki, jurnalistlər üçün öyrənilməsi vacib olan bir çox yeni texnologiyalar meydana çıxıb – həm işlərini yerinə yetirmək, həm də ümumilikdə bu sahədə fəaliyyətə davam edə bilmək üçün. Bütün məsələ budur: bu yeni rəqəmsal dünyada etimadı necə qazanmaq olar? Buna görə də eyni sualları yenidən verməlisən: yeni texnologiya dövründə necə etimad yaratmaq olar? Həmçinin mənbələri necə qorumaq olar? Bu inkişaf ənənəvi qəzet və ya radio proqramından bu yana böyük bir addımdır. Auditoriya nə istəyir? Nəyi istəmir? Hətta kompüterlər və mobil telefonların 80-ci illərdə meydana çıxmasından bəri böyük dəyişikliklər baş verib. O vaxtlar sahədə işləyərkən redaksiyaya zəng edib məqaləni səslə oxumaq lazım idi. İndi isə harada olursansa ol, telefonundan birbaşa yayımlamaq mümkündür. Sosial media və süni intellekt dövründən əvvəl belə böyük addımlar atılmış və iş üsulları xeyli dəyişmişdi. Redaksiyalarda bəzi vəzifələr artıq yoxdur. Amma həmin insanlar yenə də çox önəmlidir. Bu məsələ bizim üçün çox əhəmiyyətli olub. Təxminən 30, ya 40 ildir ki, işəgötürənlər işçilərə yeni alətlər və onlarla necə işləmək barədə təhsil verməlidirlər. Ona görə də texnologiya dəyişsə belə, yenə də jurnalist olaraq fəaliyyət göstərə bilmək üçün təhsilə ehtiyac var.

Hazırda və ya son iki-üç ildə süni intellekt də əlbəttə ki, çox böyük mövzuya çevrilib. Biz bir siyasət sənədi olmasa da, üzvlərimizə kömək məqsədilə redaktorlarına verməli olduqları suallar barədə bələdçi sənəd hazırlamışıq. Redaksiyada süni intellektlə bağlı siyasət varmı? Süni intellektdən necə istifadə etmək olar? Hansı hallarda bildirmək lazımdır ki, bu mətn süni intellektin köməyi ilə hazırlanıb? Bu ona görədir ki, bir siyasətə ehtiyac var. Yaxud da etimadın necə qurulması barədə redaksiya daxilində müzakirələr aparmaq vacibdir.

Süni intellektlə əlaqəli olaraq müəlliflərin yazını necə yazması da böyük bir məsələyə çevrilib. Məsələn, “OpenAI” öz modellərini öyrətmək üçün media məqalələrindən istifadə edə, bu məlumatları toplaya bilərmi? Süni intellekt, “OpenAI” həmin mənbələrdən istifadə edəndə müəllif və media buna görə nə zaman ödəniş alır? Beləliklə bu, hazırda çox böyük sualdır.

Amma eyni zamanda əgər mən radio sahəsində işləyirəmsə - bu mütləq radio olmaq məcburiyyətində deyil, çünki qəzetlər də səs materiallarından istifadə edir - səsim üzərində hüquqlarım varmı? Qəzet və ya radio kanalı mənim səsimi süni intellektdən istifadə edib xəbərləri oxuda bilərmi? Mənim bu səs üzərində hüququm varmı? Bu da əslində hazırda böyük bir müzakirədir. Çünki eşitmişik ki, Danimarkada süni intellekt, səs və üz hüquqları ilə bağlı yeni bir qanun qəbul ediləcək.

Beləliklə süni intellekt ətrafında müzakirə çox canlıdır. Biz klassik sualları götürüb süni intellekt kontekstində tətbiq edə bilərik: mənbələrin taleyi necə olacaq? Etimad necə qurulacaq? Bu sahədə təhsiliniz varmı? İş dəyişəndə işini necə qorumaq olar? Proses çox sürətlə gedir.

İsveçdə qəzetdən rəqəmsala keçid də böyük bir çətinlik olub. Çünki qəzeti həm kağız formada, həm də internetdə və ya sosial mediada saxlamaq çoxlu pul tələb edir. Əlbəttə, qlobalda da bu belədir. Həm də biz tam bilmirik ki, auditoriya bu yeni sosial media, alətlər və platformalardan necə istifadə edəcək. Ona görə çoxlu sınaqlar aparılmalıdır və bu da xərc deməkdir. Bu, böyük ehtimalla qlobal problemdir, amma İsveçdə də belədir. Bizdə artıq mövcud olmayan çox sayda qəzet və yerli media var.

Eyni zamanda İsveçdə cəmiyyətdən yerli mediaya maddi dəstək, subsidiyalar mövcuddur və güclü dövlət xidməti də var. Hərçənd maliyyəsi azalıb, yenə də güclüdür. Bu önəmli və yaxşı bir şeydir. Dövlət xidməti siyasətçilərdən geniş dəstək görür. Düşünürəm ki, ölkənin hər yerində güclü yerli media qurumlarının olması çox vacibdir.

- Siz artıq bir sıra vacib məsələlərə və onların mümkün həll yollarına toxundunuz. Öz növbəmdə mən isə dezinformasiya, informasiya manipulyasiyası və propaqanda kimi digər kritik problemlərə toxunmaq istərdim. Bu problemlər, xüsusilə, Rusiyanın Ukraynanı işğalından sonra daha qlobal bir miqyas alıb. Hətta Dünya İqtisadi Forumu da öz hesabatında dezinformasiyanı beş əsas qlobal riskdən biri kimi göstərir. Bəs assosiasiya ölkədə dezinformasiya və informasiya manipulyasiyasına qarşı mübarizəni necə aparır və jurnalistləri, media qurumlarını propaqandaya qarşı necə qoruyur?

- İsveçdə də dezinformasiya və propaqanda ilə bağlı geniş müzakirələr gedir. Bizim təşkilat olaraq bu məsələyə baxışımız ondan ibarətdir ki, jurnalistika və cəmiyyətdə açıqlıq, açıq debat dezinformasiya və propaqandaya ən yaxşı cavabdır. Bu, eyni zamanda platformaların da üzərinə böyük məsuliyyət qoyur. Biz düşünürük ki, onlar daha çox məsuliyyət götürməlidir. Redaksiyalarda yeni qaydalar tətbiq olunur. Məsələn, yayımlanan materialın yanlış olmaması üçün şəkillərin yoxlanılması. Amma yenə də elə hallar olur ki, yayımlanan bir şəkil gerçək olmur. İndi isə dünyada çoxlu münaqişə bölgələri var və nəyin doğru olub-olmadığını yoxlamaq çox çətindir. Bu, ciddi məsələ olduğu üçün bir çox redaksiyalar bu sahədə ciddi işlər görürlər. Onlar faktları müxtəlif yollarla yoxlayırlar. Bəzən bu sahədə ixtisaslaşmış jurnalistləri olur. Amma təbii ki, xəbərlə məşğul olan hər kəs və ya bütün digər jurnalistlər də bunu bilməlidir. Bu da həmçinin süni intellektlə bağlıdır. Jurnalist olaraq nələri bilmək lazımdır, propaqanda yaymaq istəyən biri süni intellektdən necə istifadə edir?

Beləliklə bu, jurnalistlərin işləməli olduğu və gündəlik fəaliyyətlərinə daxil olan məsələdir. Biz də məhz bu sahədə çalışırıq. Düşünürəm ki, bu məsələdə çətin məqamlardan biri odur ki, biz propaqandanı qadağan edən qanunların ifadə azadlığı üçün problem yaradacağını düşünürük.

Bizim İsveçdə "Russia Today" haqqında da müzakirəmiz oldu. Onların İsveçdə xəbər yayımı edə bilib-bilməyəcəyi ilə bağlı... Biz ifadə azadlığına görə yayımın bu şəkildə qadağan ediləcəyi tənzimləməyə qarşı çıxdıq. Çünki biz bilmirik ki, bir neçə il sonra ənənəvi media açılmasını istəmədiyimiz bir qapını açar, yoxsa yox. Biz düşündük ki, propaqandaya icazə vermək ən yaxşısıdır. Cəmiyyət, ölkə əhalisi ənənəvi medianı da dinləyə bilər. Belə vəziyyətdə siz daha yaxşı jurnalist olmalı və deməlisiniz: “Yaxşı, bu baş verir, biz düşünürük ki, bu propaqandadır” və ona bu şəkildə yanaşmalısınız.

Amma bu asan məsələ deyil. Çünki propaqandadan istifadə edən dövlətlərin resursları çox böyükdür. Buna görə də cəmiyyəti və özünü buna qarşı qorumaq çətindir.

- Dezinformasiya və propaqandadan danışırıqsa, media savadlılığı məsələsinə də toxunmaq vacibdir. İsveçdə cəmiyyətdə media savadlılığını təşviq etmək üçün hansı işlər görülür?

- Hansı baxımdan?

- Məsələn, assosiasiya olaraq siz media savadlılığı ilə bağlı hər hansı təlim, vebinar və ya məlumatlandırıcı sessiyalar təşkil edirsinizmi?

- Həmkarlar ittifaqı olaraq?

- Bəli.

- Biz, həmkarlar ittifaqı olaraq, frilans jurnalistlərimiz üçün təlimlər təşkil edirik. Amma ümumilikdə jurnalistlər üçün çox sayda təlim var. Biz bu təlimləri digər təşkilatlarla əməkdaşlıq şəklində təşkil edirik ki, jurnalistlər bu təlimlər üçün kiçik məbləğdə təqaüdlər də ala bilsinlər.

Cəmiyyətdən maliyyələşən jurnalist təlimləri də var. Bu qurumun adı “Fojo”dur. Onlar çoxlu təlimlər keçirirlər. Kollektiv əmək müqavilələrimizdə çox yaxşı bir maddə var. Jurnalist həmin “Fojo” təlimlərinə ödənişli iş vaxtı ərzində qatıla bilər və siz qatılmaq istəsəniz, işəgötürən buna mütləq razılaşmalıdır. Ola bilsin ki, bu, fərqli bir sistemdir. Biz müxtəlif yollarla bu təlimləri dəstəkləyirik.

Beləliklə, bir çox jurnalistlər bu mövzularda təlimlərdə iştirak ediblər. Dəqiq bilmirəm, indi varmı, amma bir neçə il əvvəl xüsusi olaraq dezinformasiya ilə bağlı təlimlər keçirilirdi. Jurnalist olaraq bu sahəni işıqlandırmaq istəyirsənsə, nə bilməlisən ki, özünü propaqandaya qarşı qoruya biləsən və aldanmayasan?

Bizim təşkilat daxilində üzvlərə məxsus qəzetimiz də var və onların nə yazmalı olduqlarına mən qərar vermirəm. Onlar da bu sahəni geniş işıqlandırıblar. Biz həmin nəşri özümüz maliyyələşdiririk. Əgər bu kimi önəmli mövzular varsa və bu davam edirsə, bu məlumatlar demək olar ki, bütün üzvlərimizə çatır.

Həmçinin uşaqlar özlərini necə qoruya biləcəkləri və mediaya necə etibar edə biləcəkləri barədə məktəblərdə öyrənməlidirlər. Yəni bu, İsveçdə kiçik bir məsələ deyil. Biz bilirik ki, propaqanda işləyir və tək bir fərd olaraq sosial mediada nəyin propaqanda olub-olmadığını ayırd etmək çətindir.

- Assosiasiya daxilində bir də Peşə Etikası Komitəsi var. Bu komitə İsveç mediasında saxta xəbərlərin və dezinformasiyanın yayılmasını necə monitorinq edir və əgər peşə etikası pozularsa, buna qarşı hansı tədbirlər görülür?

- Hazırda onlar işi iki istiqamətdə aparır. Onlar etik mövzularda müzakirə və debatlar başlatmalı və qaydaları pozanlara tövsiyə verməlidirlər. Bizim bir ekspertimiz də var ki, əgər üzvsünüzsə, sadəcə ona zəng edib “Mən belə bir dilemma qarşısındayam”, ya da “Bu məsələ ilə bağlı nə düşünəcəyimi bilmirəm” və ya “Köməyə ehtiyacım var”, “Redaktorum deyir ki, bunu etməliyəm, amma məncə, bu etik deyil. Nə etməliyəm?” deyə soruşa bilərsiniz. Biz belə bir dəstək sistemi yaratmışıq ki, üzv olaraq bu məsələləri müzakirə etməkdə kömək ala biləsiniz.

Daha sonra hər kəsin müraciət edə bilməsi üçün də bir imkan var. Siz komitəyə yazılı şəkildə müraciət edə bilərsiniz ki, filan jurnalist etik qaydaları pozub. Çünki bizim həmkarlar ittifaqında etik qaydalar var və üzv olduğunuz zaman siz bu qaydalara əməl edəcəyinizlə razılaşırsınız. Beləcə, etimad qurulması üçün komitəyə müraciət edib deyə bilərsiniz ki, filan jurnalist etik normalara əməl etmir.

Amma mart ayından etibarən biz bir layihə üzərində işləyirik. Etika sahəsində işləməyin ən yaxşı yolunun bu olub-olmadığını nəzərdən keçiririk. Çünki belə bir müzakirə var: siz biz jurnalist olaraq nəsə edirsinizsə, məsuliyyət sizin özünüzdədir, yoxsa redaksiyada, redaktordadır? Hazırda komitəyə müraciət etmək mümkündür, amma komitə rəsmi şəkildə elan edə bilməz ki, bəli, bu şəxs səhv edib. Bu prosesə hazırda fasilə verilib, amma komitə başqa işlərini davam etdirir.

Bu yaz biz bir şəbəkə yaratdıq. Əgər siz həmkarlar ittifaqımızın üzvü olan jurnalistsinizsə, deyə bilərsiniz ki, mən bu şəbəkəyə qoşulmaq istəyirəm və müzakirələrdə daha çox iştirak edə bilərsiniz. Düşünürəm ki, maraqlı və müzakirəyə ehtiyac duyulan mövzularda seminarlar da olacaq.

- Media peşəkarlarından tez-tez eşidirik ki, müstəqil media olmadan demokratiya mövcud ola bilməz. Təəssüf ki, bu gün biz demokratiyaların gerilədiyini müşahidə edirik və bu da mətbuat azadlığının zəifləməsi ilə paralel gedir. Məsələn, avtoritar rejimlər informasiyaya tam nəzarət edir. Sizcə, bu cür şəraitdə mətbuat azadlığını necə qoruya və müdafiə edə bilərik?

- Məncə, burada birinci hansıdır - demokratiya, yoxsa mətbuat azadlığı - bunu demək çətindir. Düşünürəm ki, onlar bir-biri üçün faydalıdır, yaxud mətbuat azadlığı demokratiyanın bir hissəsidir. Amma əlbəttə, jurnalistlər demokratiya olmayan və ya az demokratiya olan ölkələrdə də çətin də olsa işləyirlər. Jurnalist kimi işləmək orada qeyri-qanuni də ola bilər. Amma buna baxmayaraq, çox cəsarətli insanlar var ki, işləməyə davam edirlər. Ancaq bunu etməklə böyük bir risk alırlar. Ona görə də, əslində, bu suala tam cavab verə bilmirəm. Demokratiyanı təşkil edən çoxlu elementlər var və mətbuat azadlığı onlardan biridir. Onlar sanki bir-biri ilə kommunikasiyadadır. Demokratiyanın vəziyyəti həm də konstitusiyadan asılıdır. Azlıqlara münasibət necədir? Müstəqil məhkəmələr varmı və s.
Bu anlayışlar bir-biri ilə bağlıdır, amma əlbəttə, demokratiya olmayan yerdə də media ola bilər. Sadəcə bu, çox çətin olur, çox böyük risk tələb edir, hətta qeyri-qanuni ola bilər.

- Bundan əvvəlki müsahibəmdə Norveç Mətbuat Assosiasiyasının baş katibi Elin Floberghagen qeyd etdi ki, Norveç mətbuatında gender-diskriminativ narrativlər mövcud deyil. Səmimi desəm, bunu eşitmək mənim üçün yaxşı mənada təəccüblü oldu. Sual vermək istəyirəm ki, İsveç mediasında gender-diskriminativ narrativlər və ya genderə əsaslanan nifrət nitqi varmı? Əgər varsa, assosiasiya olaraq bu kritik problemə qarşı hansı fəaliyyətləri həyata keçirirsiniz?

- Əlbəttə, ayrıseçkilik var, çünki ayrıseçkilik cəmiyyətdə də mövcuddur. Amma bu həm də nisbidir. Çünki bir çox başqa ölkələrlə müqayisədə vəziyyət xeyli yaxşıdır. Bizdə vəziyyət 50-50-yədir, yəni kişi və qadınlar jurnalistika fəaliyyəti ilə eyni dərəcədə məşğul olurlar. Qadınları, həmçinin redaksiyalarda olan digərlərini, azlıqları qoruyan qanun və tənzimləmələr mövcuddur. Bu qaydalar ona görə mövcuddur ki, onlara ehtiyac var. Yəni onlar boşuna deyil. Əksinə, onlar vacibdir. Lakin ümumi mənzərəyə baxsaq, kişi və qadınlar arasında maaş fərqi yoxdur. Amma əlbəttə ki, bizim də problemlərimiz var. Mən düşünmürəm ki, Norveçdə bu, ümumiyyətlə problem deyil. Sadəcə Skandinaviya ölkələrində bu, ümumilikdə böyük bir problem deyil. Amma yenə də problemdir.

İsveçdə “Me Too” hərəkatı çox böyük bir hadisə olmuşdu. “Me Too” hərəkatı zamanı, xüsusilə, media sahəsində həqiqətən də çoxlu problemli hallar var idi. O, göz önündə olsa belə çoxlarının görmədiyi bir problemə işıq saldı. Beləliklə, “Me Too”dan sonra, təxminən 2017-ci ildə vəziyyət yaxşılaşdı. Amma buna həqiqətən ehtiyac var idi. Təbii ki, bizdə bu sahədə problemlər var.
Amma bu məsələ hazırda məşğul olduğumuz ən böyük məsələ deyil. Çünki “Me Too” dövründə və ondan sonra bir çox şeylər baş verib. Məsul şəxslər və həmkarların təhsil səviyyəsi indi daha yaxşıdır. Beləliklə, problem mövcuddur, amma bu barədə artıq danışmaq və işləmək də mümkündür. Mən düşünürəm ki, bunu etmək çox vacibdir. Çünki insanların bir arada olduğu hər yerdə müxtəlif formalarda problemlər yarana bilər.

Nifrət nitqi məsələsinə gəlincə, biz İsveçdə bəzi universitetlərlə birlikdə bu sahədə vəziyyətin necə olduğu ilə bağlı tədqiqatlar aparırıq. Mənim əlimdə bu il ilə bağlı data yoxdur. Bizdə olan məlumatlar 2-3 il əvvələ aiddir. Amma o araşdırmalardan görünür ki, nifrət nitqinin məzmunu kişilərlə qadınlar arasında fərqlidir. Qadınlara qarşı nifrət nitqi daha çox zorakı və cinsi xarakter daşıyır. Beləliklə, nifrət nitqi kişilərlə qadınlara eyni sayda yönəlsə də, onların məzmunu fərqli olur. Ən son araşdırmada göstərilirdi ki, keçən il respondentlərin 30 faizi nifrət nitqinə məruz qalıb. Qadın və kişi nisbəti, demək olar, eyni idi, amma qadınlar daha çox cinsi xarakterli nifrət nitqinə məruz qalıblar. Dəqiq rəqəmləri xatırlamıram, amma gənclər və ya İsveçdə doğulmamış şəxslər arasında sağlamlıq vəziyyəti digər qruplardan daha pis idi. Bu da problemli məsələdir.

Əlavə olaraq, nifrət nitqindən yayınmaq üçün insanın özünü senzura etməsi də var. Bu halda isə əgər düzgün xatırlayıramsa, qadınlar bunu kişilərə nisbətən daha çox edirlər. Beləliklə, hazırda nifrət nitqinin jurnalistikaya təsiri və özünüsenzura mövzusunda geniş müzakirələr aparılır.

- İsveçdə jurnalistlərin həmkarlar ittifaqı olaraq siz, eyni zamanda, jurnalistlər üçün daha yaxşı həyat şəraiti və əmək imkanlarını genişləndirmək üçün də çalışırsınız. Siz artıq qısa şəkildə kollektiv müqavilələrdən bəhs etdiniz. Bu barədə bir qədər daha ətraflı danışa bilərsinizmi?

- Məncə, jurnalistlərin təxminən 80 faizi həmkarlar ittifaqımızın üzvüdür. İsveçdə isə ümumilikdə işçilərin 60-70 faizi hər hansı bir həmkarlar ittifaqının üzvüdür. İsveçdə mövcud olan bu ənənəyə “İsveç modeli” deyilir. Yəqin ki, Danimarka və Norveçdə də buna bənzər model mövcuddur. Bu modeldə biz çoxsaylı məsələlər üzrə işəgötürənlərlə danışıqlar aparırıq. Bu modeldə əməkhaqqı və digər şeylərlə bağlı qərarları siyasətçilər vermir. Bu məsələ və bir çox digər məsələlər üzrə kollektiv müqavilələr çərçivəsində danışıqlar aparmaq bizim həmkarlar ittifaqının üzərinə düşür.

Əlbəttə ki, bir çox məsələlər üzrə qanunlar mövcuddur, lakin siz həmin qanunların tətbiqini, mediada, yaxud başqa bir fəaliyyət sahəsində necə işlədiyini kollektiv müqavilələrlə dəyişə bilərsiniz.

Yəni bu sistem çox yaxşı işləyir. Bu həm də ona görədir ki, bizim çox sayda üzvümüz var. Media sahəsində bütün şirkətlərin kollektiv müqaviləsi yoxdur, amma demək olar ki, əksəriyyətinin var. Jurnalistlər üçün isə bu - sığortadan tutmuş işdən sonra neçə saat qalıb işləyə biləcəyinizə, qalıb işlədikdə nə qədər əlavə ödəniş alacağınıza, ayda neçə gecə qala biləcəyinizə qədər hər şeyin daxil olduğu kollektiv müqavilənin olması normal bir şeydir. İşdən ayrılmaq istədikdə hansı qaydalar tətbiq olunur, pensiya haqqınız nə qədər olacaq və s. Bu müqavilələrdə çox şey əhatə olunur. Çünki biz hesab edirik ki, əgər siz jurnalist və ya cəmiyyətdə başqa bir işdə çalışırsınızsa, hər şeyi özünüz düşünmək məcburiyyətində qalmamalısınız. Siz sadəcə bilməlisiniz ki, həmkarlar ittifaqı bu məsələlərlə məşğul olur. Yəni bütün bunlarla, işinizlə bağlı müxtəlif situasiyalarda hansı qaydalar tətbiq olunduğu ilə bağlı düşünməməlisiniz.

- Mənim son sualım Kitabıstanın ənənəvi sualıdır. Biz həmişə müsahiblərimizdən kitab tövsiyəsi istəyirik. Oxucularımıza və izləyicilərimizə hansı kitabı oxumağı tövsiyə edərdiniz?

- Ah, mən bu suala yaxşı cavab hazırlamalı idim. İsveçdə demokratiyanı müzakirə edən və bu mövzuya yeni yanaşmalar axtaran bir çox insanlar Timoti Snayderin kitablarını oxuyur. Onun demokratiya haqqında kitablarından birini xüsusilə tövsiyə etmək istərdim. Çünki hətta güclü bir demokratiya olan İsveçdə belə qanunlar yanlış istiqamətdə dəyişirsə, bunu görmək çox faydalıdır. Bu baxımdan kitab çox dəyərlidir. Vəziyyətin daha pis olduğu ölkələr üçün isə, əlbəttə, daha da faydalıdır.

- Çox təşəkkür edirəm. Əslində bu kitab mənim də ən sevdiklərimdən biridir.

- Doğrudan?

- Bəli. Bu informativ müsahibə üçün çox təşəkkür edirəm.

- Mən də sizə təşəkkür edirəm. İşlərinizdə uğurlar arzulayıram.

Mələk Hacıyeva

08.07.2025